سوگ نخلستان

مجتبی گهستونی/

بیش از ۳۵ هزار هکتار از نخل‌های آبادان و خرمشهر در خطر بحران پیشروی آب شور از خلیج‌فارس به‌سمت این دو شهر جنوبی در خوزستان هستند. تکرار متناوب بحران پیشروی آب شور از خلیج‌فارس به‌سمت آبادان و خرمشهر موجب به مخاطره انداختن تمامی نخل‌ها و حتی کشاورزی در محدوده منطقه آزاد اروند شده است. فعالان محیط‌زیستی در خوزستان دلیل بحران پیشروی آب شور از خلیج‌فارس به‌سمت آبادان و خرمشهر را در سیاستگذاری‌های غلط حکمرانی منابع آب می‌دانند. این نشان می‌دهد احداث سد روی کارون و بهمنشیر، بدون تأمین حقابه، کارساز نخواهد بود.

سد مارد احداث شد تا جریانات جزرومدی و ورود آب شور خلیج‌فارس به رودخانه کارون کنترل شود. اما در چند روز اخیر با وجود بستن کامل سد مارد، باز هم شوری در محل ایستگاه پمپاژ مارد ۱۳ هزار و ۵۰۰ میکروموس است، این میزان شوری چهار برابر آستانه تحمل نخل و ۱۳ برابر حد مجاز آب شرب است، برای مصارف صنایع نیز مناسب نیست؛ عملاً بود و نبود «سد مارد» فرقی ندارد.

از شش میلیون نخل آبادان در دهه ۶۰، امروز تنها دو میلیون اصله باقی مانده و تولید خرما به‌شدت کاهش یافته است. سطح زیر کشت نخل‌های خرمشهر سه هزار و ۷۰۰ هکتار است این درحالی‌است که پیش از جنگ تحمیلی بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار اصله نخل بارور در خرمشهر وجود داشت.

از شش میلیون نخل آبادان در دهه ۶۰، امروز تنها دو میلیون اصله باقی مانده است. سطح زیر کشت نخل‌های خرمشهر سه هزار و ۷۰۰ هکتار است این درحالی‌است که پیش از جنگ تحمیلی بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار اصله نخل بارور در خرمشهر وجود داشت.

بیش از ۳۵ هزار هکتار از نخل‌های آبادان و خرمشهر در خطر بحران پیشروی آب شور از خلیج‌فارس به‌سمت این دو شهر جنوبی در خوزستان هستند. تکرار متناوب بحران پیشروی آب شور از خلیج‌فارس به‌سمت آبادان و خرمشهر موجب به مخاطره انداختن تمامی نخل‌ها و حتی کشاورزی در محدوده منطقه آزاد اروند شده است. فعالان محیط‌زیستی در خوزستان دلیل بحران پیشروی آب شور از خلیج‌فارس به‌سمت آبادان و خرمشهر را در سیاستگذاری‌های غلط حکمرانی منابع آب می‌دانند. این نشان می‌دهد احداث سد روی کارون و بهمنشیر، بدون تأمین حقابه، کارساز نخواهد بود.

سد مارد احداث شد تا جریانات جزرومدی و ورود آب شور خلیج‌فارس به رودخانه کارون کنترل شود. اما در چند روز اخیر با وجود بستن کامل سد مارد، باز هم شوری در محل ایستگاه پمپاژ مارد ۱۳ هزار و ۵۰۰ میکروموس است، این میزان شوری چهار برابر آستانه تحمل نخل و ۱۳ برابر حد مجاز آب شرب است، برای مصارف صنایع نیز مناسب نیست؛ عملاً بود و نبود «سد مارد» فرقی ندارد.

از شش میلیون نخل آبادان در دهه ۶۰، امروز تنها دو میلیون اصله باقی مانده و تولید خرما به‌شدت کاهش یافته است. سطح زیر کشت نخل‌های خرمشهر سه هزار و ۷۰۰ هکتار است این درحالی‌است که پیش از جنگ تحمیلی بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار اصله نخل بارور در خرمشهر وجود داشت.

بحران آب در اواخر دهه ۷۰، که به شور شدن آب اروند و بهمنشیر منجر شد، ناشی از کاهش دبی آب به‌دلیل ساخت سد در بالادست، انتقال و برداشت آب برای طرح‌های متعدد نیشکر، از جمله طرح‌های فارابی، میرزاکوچک‌خان، دعبل و امیرکبیر بود. این شرایط همچنین باعث پیشروی آب دریا به‌سمت اروند و بهمنشیر شد و درنهایت به مرگ و به‌اصطلاح سوختگی نخل‌ها در این منطقه انجامید.

چرا خارک به خرما تبدیل نمی‌شود؟

فقدان طرح جامع جایگزینی برای نخل‌های فرسوده و قدیمی که در جنگ آسیب دیده‌اند، به این بحران دامن زد. کاهش کیفیت آب ناشی از شوری و آلودگی به انواع پساب‌های صنعتی، کشاورزی و کشت‌وصنعت نیشکر مستقر در منطقه، کیفیت محصول را نیز تحت‌تأثیر قرار داده است؛ به‌طوری‌که در مرحله تبدیل خارک به خرما وقفه ایجاد می‌شود یا خرمای بی‌کیفیت و پژمرده تولید می‌شود که جز خوراک دام مصرف دیگری ندارد.

در چند روز اخیر مشاهده می‌شود دبی رودخانه کارون در خروجی اهواز، ۱۲۰ مترمکعب برثانیه است، اما به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه به‌ویژه توسط شرکت‌های نیشکر، ورودی آب به آبادان و خرمشهر به صفر رسیده است. بنابراین، عدم تأمین حقابه، ورود حجم بالای پساب و زهاب، فاضلاب و نفوذ آب‌های شور زیرزمینی، موجب افزایش شدید شوری کارون در آبادان و خرمشهر شده است.

یک پژوهشگر حوزه آب و محیط‌زیست در جنوب خوزستان با یادآوری اینکه حکمرانی منابع آب با عدم تأمین حقابه دو شهر مهم و استراتژیک آبادان و خرمشهر و به‌تبع آن تنش‌های آبی و پیشروی آب شور خلیج‌فارس همانند یک مشکل مقطعی برخورد می‎کند و بحران کنونی را به گردن تغییراقلیم و خشکسالی‌های متعدد می‌اندازد، گفت: «مشکلات جدی آب در خرمشهر و آبادان ناشی از اجرای برنامه‌های نامتناسب در طول چندین دهه و سوءمدیریت است. کشور ما همواره از یک روش غلط مدیریتی ضربه می‌خورد؛ رویکردی که به‌جای پرداختن به ریشه اصلی مشکلات، به حل‌وفصل پیامدهایی می‌پردازد که فقط معلول هستند، نه علت.»

«عباس ربیهاوی» با تأکید بر اینکه، تکرار متناوب بحران پیشروی آب شور و معضلات ناشی از آن، در کنار خدشه‌دار شدن سرمایه اجتماعی، می‌تواند بروز تنش‌های اجتماعی را به‌همراه داشته باشد، یادآور شد: «اینکه هر سه الی پنج سال بحران پیشروی آب شور تکرار شود، به‌هیچ‌وجه پذیرفتنی نیست و فقط به‌دلیل سوءمدیریت در حکمرانی منابع آب کشور است.»

شوری آب شرب آبادان و خرمشهر شش برابر حد مجاز

این پژوهشگر تأکید کرد: «وضعیت این روزهای رودخانه کارون و بهمنشیر و پیشروی آب شور دریای خلیج‌فارس، ریشه در سیاستگذاری‌های غلط حکمرانی منابع آب کشور، سدسازی بی‌رویه، پروژه‌های غیرکارشناسی انتقال آب از کارون به فلات مرکزی و بارگذاری بیش‌ازحد بر روی رودخانه کارون دارد که سبب شده است رودخانه بهمنشیر قدرت پس‌زدن آب شور دریا را از دست بدهد و پیشروی آب شور خلیج‌فارس خسارت‌های بسیار زیادی به بار آورد که مرگ سه میلیون نفر نخل در سه دهه اخیر شاهدی بر این مدعاست.»

ربیهاوی با مهم و راهبردی خواندن رودخانه بهمنشیر به‌عنوان یکی از میراث‌ گرانبهای طبیعی کشور گفت: «رودخانه بهمنشیر در حال حاضر همه نیازهای شرب، صنعت و کشاورزی آبادان و خرمشهر را تأمین می‌کند و بدون آن، صحبت از پیشرفت و توسعه منطقه، اشتغال‌زایی، محرومیت‌زدایی، رشد اقتصادی و سرمایه‌گذاری هیچ معنایی ندارد.» در یک کلام، رودخانه بهمنشیر شاهرگ حیاتی آبادان و خرمشهر است که باید یک راه‌حل اساسی برای آن در نظر گرفته شود، راه‌حل‌های کوتاه‌مدت، دردی را دوا نمی‌کند.

کل نیازهای آبی آبادان و خرمشهر در همه حوزه‌های شرب، صنعت و کشاورزی ۱۰۰متر مکعب برثانیه است؛ یعنی تقریباً سالی سه میلیارد مترمکعب همه نیازهای خرمشهر و آبادان در همه حوزه‌ها را جوابگو است. باوجود ۲۳ میلیارد مترمکعب حجم مخازن سدهای خوزستان حتی در شرایط خشکسالی و حداقل برای گذر از فصل تابستان، می‌توان با مدیریت منابع آب، حقابه آبادان و خرمشهر با ۵۰۰ هزار نفر جمعیت را تأمین کرد. بنابراین، سیاستگذاران حوزه آب کشور تا دیر نشده، به این مسئله مهم و حساس که مشکلات بسیار زیادی را برای آب شرب، آب مورد نیاز صنایع مهم و استراتژیک کشور نظیر پالایشگاه آبادان و آب مورد نیاز کشاورزی به‌وجود آورده است، توجه کنند.

به‌دلیل ناپایداری طرح آبرسانی غدیر، ۵۰ درصد آب شرب مردم آبادان و خرمشهر از رودخانه بهمنشیر تأمین می‌شود. شوری آب رودخانه بهمنشیر روی آب شرب هم تأثیر گذاشته و میزان شوری آب شرب از شش هزار میکروموس بالاتر رفته که شش برابر حد مجاز است. از طرف دیگر، حیات دو میلیون نفر نخل باقیمانده و ۳۲ هکتار اراضی زراعی و باغی و همچنین مشاغلی نظیر آبزی‌پروری و دامپروری در معرض تهدید جدی و مرگ قرار گرفته است. علاوه‌بر‌آن، وضعیت زیست‌محیطی و آبزیان نیز به‌شدت تحت تنش قرار دارد.

ربیهاوی، با اشاره به اینکه وزارت نیرو و سازمان آب و برق خوزستان باید به دور از بخشی‌نگری، با قاطعیت، شفافیت و با لحاظ کردن مسئله تعارض منافع، برای حل معضل برداشت‌های بی‌رویه مجتمع‌های کشت‌وصنعت نیشکر در مسیر منتهی به آبادان و خرمشهر، برداشت‌های غیرمجاز و بارگذاری‌های بیش‌ازحد بر روی رودخانه کارون، برنامه اجرایی با اتخاذ تضامین لازم در نظر بگیرد، گفت: «با گذشت هر سال از برنامه اجرایی، باید پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای به‌معنای واقعی، محقق شود که به بهبود وضعیت آبادان و خرمشهر ختم شود. در غیر این‌صورت بحران به تناوب تکرار می‌شود و البته با ضررهای جبران‌ناپذیر اجتماعی و اقتصادی بدون چاره‌اندیشی برای برداشت‌های بی‌رویه، برداشت‌های غیرمجاز و بارگذاری‌های بیش‌ازحد، راه‌حل سازه‌ای جوابگو نیست و چاره حل مشکل نخواهد بود.»

این پژوهشگر حوزه آب و محیط‌زیست با تأکید بر اینکه یکی دیگر از مشکلات، نبود ضمانت اجرایی برای قوانین و اسناد بالادستی است، گفت: «سند سازگاری با کم‌آبی استان خوزستان با هدف سامان‌دهی، مدیریت منابع آب و صرفه‌جویی در مصارف، با صرف هفت هزار و ۱۰۰ نفرساعت کار کارشناسی و برگزاری ۳۸ جلسه در سال ۹۹ ابلاغ می‌شود که طبق برنامه در فاز اول (سال‌های ۱۴۰۰-۱۴۰۵)، باید در خوزستان ۱.۸ میلیارد مترمکعب آب صرفه‌جویی شود، اما با گذشت تقریباً پنج سال از ابلاغ این سند و براساس گزارش کمیته تخصصی سازگاری با کم‌آبی، هیچ‌یک از استان‌ها موفق به اجرای برنامه نشدند.»

با این حساب اگر سند سازگاری با کم‌آبی استان جدی‌تر گرفته می‌شد، امروز در حوزه پایین‌دست در آبادان و خرمشهر شرایط بهتر بود.